Learning to know, Learning to do, Learning to understand, and Learning to life in peace

Selasa, 16 Januari 2018

Serat Wedhatama Wulangan II (Serat Wedhatama Pupuh Gambuh)

SERAT WEDHATAMA PUPUH GAMBUH
Serat wedhatama yaiku salah sawijining seratan Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Arya Sri Mangkunegara IV. Serat wedhatama ngandhut piwulang luhur kanggo mbangun budi pekerti. Serat wedhatama duweni isi piwulang babakan budi pekerti utawa tumindak utama gerteni.

Serat wedhatama asale saka basa sansekerta, Wedhatama miturut kamus kawi-indonesia karangan  L. Mardiwasito, saka tembung ''wedha'' kang tegese ilmu pangerten, lan tembung ''Tama'' kang tegese becik. Miturut R. Tanojo tegese tembung ''wedhatama'' yaiku pepathokaning putra. Di deleng saka tembung ''wedha'' tegese pepakem (patokan) lan tama utawa utama kang duwe teges anak. Pepathikaning putra tegese pathokan utawa pedoman kanggo putra lan putrine.
      
Serat wedhatama iku salah sawijining seratane Kanjeng Gusti Pangeran Adipati Aryo (KGPAA) Mangunegara IV kang wujude tembang. Serat wedhatama ngemot tembang macapat yaiku pupuh Pangkur, Sinom, Pocung, Gambuh lan Kinanthi. Cacahe ana limang pupuh. Ing ngisor iki limang pupuh  ing serat wedhatama yaiku :



1. Pangkur (14 Pada)
Ana ing serat wedhatama pupuh pangkur duweni piwulang ngelmu kang sempurna, kang dadi pathokaning kanggo manungsa yaiku babagan sopan santun.  Syarat utama kanggo duweni yaiku ati-ati utawa mawas diri. Manungso kang kasil mawas diri utawa ati-ati anggone nglakoni urip ana ing alam ndonya bakal tentrem ana ing donya.

2. Sinom (18 Pada)
Babagan pikolehe saka tumindak ngati-ati . tuladhane yaiku Nata mataram Senopati kang duweni gelar wong agung ing ngeksigondo, tegese salah sawijineng pemimpin teladan , sumeh lan tresna marang kawulanelan asring nglakoni pasa, Ananging ora nadohi marang kawulane.

3.Pocung (15 Pada)
Isine pupuh pocung ana ing serat wedhatama yaiku kawicaksanaan sejati. Kawicaksanaan sejati ora ketara ana sawijining papan panggonan. kawicaksanaan kasebut kudu kelakon. Piwulang Panembahan mangkunegara IV yaiku lila lan narima ,legawa utawa lila atine lan pasrah, sabar tulus ikhlas lan sumarah marang gusti ingkang Maha Agung.

4. Gambuh (35 Pada)
Piwulang kang ana ing pupuh gambuh yaiku rasa sukur marah gusti Allah kang MAha Agung kanthi suci ing batin, ngadohi watak angkara murkalan sifat ngendel ngendelake, serta tekun nglaakoni sembayang.

5. Kinanthi (18 Pada)
Ing ngisor iki piwulang ana ing serat wedhatama di ringkes dadi 2 kelompok yaiku :

a. Piwulang kanggo kanoman
      Para kanoman supaya nyinau babagan busana lan sopan santun, Serta mangerteni sumber ngelmu kang bener.
      Supaya ora nduweni sifat angkuh amarga duweni panguwasa
      Di suwun supaya bisa milah-milah ake kanthi cermat kabeh piwulang supaya bisa nggunakake ngelmu kasebut kanthi nyocoke papan lan ketrampilan kang di duweni.
      Para muda taruna kasuwun purun budidaya kanggo trisarana urip yaiku wirya, arta, warsis.

b. Piwulang kanggo wong tuwa
       Ngelmu kanggo menehi piwulang marang anake. Kepiye carane milah-milah babakan ngelmu kang bener. Kepiye carane nglakoni eling marang Gusti Kang Maha Agung. Uwong kang dianggep tua yaiku uwong kang duweni ngelmu lan paham babagan lelakoning urip. Dudu wong kang sing luwih tuwa umure.Dadi serat wedhatama yaiku ngelmu babagan kebecikan. Ananging ora mung piwulang kebecikan kang lahire wae uga becik ing lair utawa batin.

PUPUH GAMBUH

Pangertene Tembang Gambuh
Gambuh iku tambuh, embuh, gambuh, jumbuh, lan tembung kang awanda mbuh. Tegese Lanteh. Anggitane Natapraja. Kacarita mula bukanetembang iki lelagon gandarwa (raseksa)ing jaman Mataram. Digunakake kanggo menehi ngelmu kang kukuh/bakuh (tegas/galak). 

Pathokan Tembang Gambuh
Gambuh
Guru Wilangan
Guru Lagu
Guru Gatra
7
u
5
10
u
12
i
8
u
8
0


Watake Tembang Gambuh
Watake tembang gambuh yaiku supeketing kakaluwargan/akrab, sumadulur. Ngandharake tantangan kang kereng. Cocok kanggo ngandharake bab-bab asipat paseduluran, pitutur, piwulang, kekarepan. 

Maknane Tembang Gambuh
Tembang Gambuh iku nggambarake watak pawongan kang ngancik diwasa utawa sansaya diwasa, mula isa njumbuhake kabutuhan lair lan bathin, kulawarga lan masyarakat, pribadi karo Gusti. 

Wos kang Kamot ing Tembang Gambuh (Wedhatama)
  • Ngajarake supaya sakabehe tindak-tanduk becike mung walaka/apa anane wae, menehi pangapura marang kaluputaning liyan, ngedhohi tindak nistha lan angkara murka.
  • Ngajarake yen manungsa iku kudu teguh lan santosa bebudene. Semono uga kudu sabar, tawakal. ikhlas, lila, lan nrima ing pandum, kudu ajiwa pandhita, lan tanggap marang pungkasaning urip iki. 
  • Ngajarake nalika guneman iku kudu nganggo aturan. Aja waton guneman nanging guneman nganggo waton.
  • Ngajarake yen agama minangka cagaking urip. Diajarake manembah mring Gusti kang kondhang Sembah Catur, yaiku sembah raga, cipta, jiwa, rasa.
  • Sembah Raga yaiku manembah mring Gusti Kang kawitan, yaiku kudu bisa nindakake prentah-prentah ing agama kanthi kasad mata.
  • Sembah Cipta (Kalbu) yaiku kanthi ngendhaleni hawa nepsu. Yen bisa nindakake kanthi temen bakal rumangsa ayem sajroning bathin.
  • Sembah Jiwa (Sukma) yaiku ngresiki bathin kanthi waspada lan eling. Bab iki bisa kalaksenan lamun ngulinakake tansah syukur mring Gusti kang Maha Agung kanthi njaga raga, rassa, lan bathin supaya adoh saka bathin culika lan nistha.
  • Sembah Rasa iku dirasakake lamun awake dhewe wis ora mangu-mangu maneh marang kekuwasaane Gusti kang Akarya Jagad.
Serat Wedhatama Pupuh Gambuh

Pada 1
Samengko ingsun tutur, 
Sembah catur supaya lumuntur,
Dihin raga, cipta jiwa, rasa, kaki,
Ing kono lamun tinemu,
Tandha nugrahing Manon.

Artinya
Kelak saya bertutur,
Empat macam sembah supaya dilestarikan,
Antara lain sembah raga, cipta, jiwa, rasa, anakku!
Disanalah akan bertemu,
tandha anugrah Tuhan.


Pada 2
Sembah raga punika,
Pakartine wong amagang laku,
Susucine asarana saking warih,
kang wus lumrah limang wektu,
wantu wataking wawaton.

Artinya
Sembah raga adalah,
Perbuatan orang yang olah batin,
Menyucikan diri dengan sarana air,
Yan sudah biasa lima waktu,
Sebagai rasa hormat terhadap waktu.

Pada 3
Inguni-uni ersua,
Sinarawung wulang kang sinerung,
lagi iki bangsa kas ngetok-ken anggit,
mintoken kawagnyanipun,
sarengate elok-elok.

Artinya
Pada zaman dahulu,
Belum pernah dikenal ajaran yang penuh tabir,
Baru kali ini ada orang menunjukkan hasil rekaan,
Memamerkan kebiasaannya,
amalannya aneh-aneh.

Pada 4
Thithik kaya santri Dul, 
Gajeg kaya santri brahi kidul, 
Saurute Pacitan pinggir pasisir, 
Ewon wong kang padha nggugu, 
Anggere guru nyalemong.

Artinya
Kadang seperti santri Dul,
Seperti santri wilayah selatan,
Sepanjang pinggir pantai Pacitan,
Ribuan rang yang mempercayai,
Asal-asalan dalam berbicara.

Pada 5
Kasusu arsa weruh, 
cahyaning Hyang kinira yen karuh, 
ngarep-arep urup arsa den kurebi, 
Tan wruh kang mangkoko iku, 
akale keliru enggon.

Artinya
Terburu-buru ingin tahu,
Cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan,
Menanti-nanti besar keinginan mendapatkan anugrah,
Namun gelap mataOrang tidak paham yang demikian itu,
Nalarnya sudah salah kaprah.


Pada 6

Yen ta jaman rumuhun, 
tata titi tumrah tumaruntun, 
bangsa srengat tan winor lan laku batin, 
dadi ora gawe bingung, 
kang padha nembah Hyang Manon.

Artinya
Bila zaman dahulu,
Tertib teratur runtut harmonissariat
Tidak dicampur aduk dengan olah batin, 
Jadi tidak membuat bingung, 
bagi yang menyembah Tuhan.


Pada 7
Lire sarengat iku, 
kena uga ingaranan laku, 
dihin ajeg kapindhone ataberi, 
pakolehe putraningsun, 
nyenyeger badan mwih kaot.

Artinya
Sesungguhnya sariat itu
Dapat disebut olah, 
Pertama tetap kedua tekun.
Anakku, hasil sariat adalah,
Menyegarkan badan agar lebih baik,


Pada 8

Wong seger badanipun, 
otot daging kulit balung sungsum, 
tumrah ing rah memarah antenging ati, 
antenging ati nunungku, 
angruwat ruweting batos.

Artinya
Orang segar badannya,
Otot, daging, kulit dan tulang sungsumnya
Mempengaruhi darah membuat tenang di hati.
Ketenangan hati membantu,
Membersihkan kekusutan batin.


Pada 9
Mangkono mungguh ingsun, 
ananging ta sarehne asnafun, 
beda-beda panduk panduming dumadi, 
sayektine nora jumbuh, 
tekad kang padha linakon.

Artinya
Begitulah menurut ku,
Tetapi karena orang itu berbeda-beda,
Beda pula garis pembagian nasib,
Sebenarnya tidak cocok,
Tekad yang pada dijalankan itu.


Pada 10
Nanging ta paksa tutur, 
rehning tuwa tuwase mung catur, 
bok lumuntur lantaraning reh utami, 
sing sapa temen tinemu, 
nugraha geming Kaprabon.

Artinya
Namun terpaksa  bertutur,
Karena sudah tua kewajibannya menasehati,
Siapa tahu dapat lestari menjadi pedoman tingkah laku utama,
Barang siapa bersungguh-sungguh mendapatkan,
Anugrah kemuliaan dan kehormatan.

Pada 11
Samengko sembah kalbu, 
yen lumintu uga dadi laku, 
laku agung kang kagungan Narapati, 
patitis tetesing kawruh, 
meruhi marang kang momong.

Artinya
Berikutnya sembah kalbu,
Jika berkesinambungan juga menjadi olah,
Olah tingkat tinggi yang dimiliki Raja,
Tujuan ajaran ilmu ini,
Memahami yang mengasuh diri (guru sejati/pancer).


Pada 12

Sucine tanpa banyu, 
mung nyenyuda mring  ersuasi kalbu, 
pambukane tata, titi, ngati-ati 
atetetp talaten atul, 
tuladhan marang waspaos.

Artinya
Bersucinya tidak menggunakan air
Hanya menahan nafsu di hati
Dimulai dari perilaku yang tertata, teliti dan hati-hati 
Teguh, sabar dan tekun,menjadi watak dasar,
Teladan bagi sikap waspada.


Pada 13
Mring jatining pandulu, 
panduk ing ndon dedalan satuhu, 
lamun lugu  ersuasi reh maligi, 
lageane tumalawung, 
wenganing alam kinaot.

Artinya
Alam penglihatan yang sejati,
Menggapai sasaran dengan tata cara yang benar,
Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan konsentrasi,
Sampai terbiasa mendengar suara sayup-sayup dalam keheningan,
Itulah terbukanya “alam lain”


Pada 14
Yen wus kambah kadyeku, 
sarat sareh saniskareng laku, 
kalakone saka eneng, ening, eling,  
Ilanging rasa tumlawung, 
kono adile Hyang Manon.

Artinya
Bila telah mencapai seperti itu,
Saratnya sabar segala tingkah laku,
Berhasilnya dengan cara membangun kesadaran, mengheningkan cipta,  pusatkan fikiran kepada Tuhan,
Dengan hilangnya rasa sayup-sayup, 
Di situlah keadilan Tuhan terjadi. 


Pada 15
Gagare ngunggar kayun, 
tan kayungyun mring ayuning kayun, 
bangsa anggit yen ginigit nora dadi, 
Marma den awas den emut, 
mring pamurunging lelakon.

Artinya
Gugurnya jika menuruti kemauan jasad (nafsu),
Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa sejati, 
Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak akan gagal,
Maka awas dan ingat lah,
Dengan yang membuat gagal tujuan.


Pada 16
Samengko kang tinutur, 
sembah katri kang sayekti katur, 
mring Hyang Sukma sukmanen sehari-hari, 
arahen dipun kecakup, 
sembah ing Jiwa sutengong.

Artinya
Nanti yang diajarkan,
Sembah ketiga yang sebenarnya,
Diperuntukkan kepada Hyang sukma (jiwa) setiap hari,
Usahakan agar mencapai sembah jiwa ini anakku !


Pada 17
Sayekti luwih prelu, 
ingaranan pepuntoning laku, 
kalakuan kang tumrap bangsaning batin, 
sucine lan Awas Emut, 
mring alame alam amot.

Artinya
Sungguh lebih penting, 
Yang disebut sebagai ujung jalan spiritual,
Tingkah laku olah batin, 
Sucinya dengan awas dan selalu ingat,
Akan alam nan abadi kelak.



Pada 18
Ruktine ngangkah ngukut, 
ngiket ngrukut triloka kakukut, 
jagad agung gimulung lan jagad cilik, 
Den kandel kumandel kulup, 
mring kelaping alam kono.

Artinya
Cara menjaganya dengan menguasai, mengambil, 
mengikat, merangkul erat tiga jagad yang dikuasai,
Jagad besar tergulung oleh jagad kecil,
Pertebal keyakinanmu anakku,
Akan kilaunya alam tersebut.



Pada 19
Keleme mawa limut, 
kalamatan jroning alam kanyut, 
sanyatane iku kanyatan kaki, 
Sajatine yen tan emut, 
sayekti tan bisa awor.

Artinya
Tenggelamnya rasa melalui suasana “remang berkabut”,
Mendapat firasat dalam alam yang menghanyutkan,
Sebenarnya hal itu kenyataan, anakku,
Sejatinya jika tidak ingat,
Sungguh tak bisa “larut”.


Pada 20
Pamete saka luyut, 
sarwa sareh saliring panganyut, 
lamun yitna kayitnan kang mitayani, 
tarlen mung pribadinipun, 
kang katon tinonton kono.

Artinya
Jalan keluarnya dari luyut (batas antara lahir dan batin),
Tetap sabar mengikuti “alam  yang menghanyutkan”,
Asal hati-hati dan waspada yang menuntaskan ,
Tidak lain hanyalah diri pribadinya,
 Yang tampak terlihat di situ.



Pada 21
Nging away salah surup, 
kono ana sajatining Urub, 
yeku urup pangarep uriping Budi, 
sumirat sirat narawung, 
kadya kartika katongton.

Artinya
Tetapi jangan salah mengerti,
Di situ ada cahaya sejati,
Ialah cahaya pembimbing, ersua penghidup akal budi,
Bersinar lebih terang dan cemerlang,
Tampak bagaikan bintang.


Pada 22
Yeku wenganing kalbu, 
kabukane kang wengku winengku, 
wewengkone wis kawengku neng sireki, 
nging sira uga kawengku, 
mring kang pindha kartika byor.

Artinya
Yaitu membukanya pintu hati,
Terbukanya yang kuasa-menguasai (antara cahaya/nur dengan jiwa/roh),
Cahaya itu sudah kau (roh)  kuasaiTapi kau (roh),
juga dikuasai oleh cahaya,
yang seperti bintang cemerlang.


Pada 23

Samengko ingsun tutur, 
gantya sembah ingkang kaping catur, 
sembah Rasa karasa rosing dumadi, 
dadine wis tanpa tuduh, 
mung kalawan kasing Batos.

Artinya
Nanti ingsun ajarkan,
Beralih sembah yang ke empat,
Sembah rasa terasalah hakekat kehidupan,
Terjadinya sudah tanpa petunjuk,
Hanya dengan kesentosaan batin.


Pada 24

Kalamun  ersua lugu, 
aja pisan wani ngaku-aku, 
antuk siku kang mangkono iku kaki, 
kena uga wenang muluk, 
kalamun wus pada melok.

Artinya
Apabila belum bisa membawa diri,
Jangan sekali-kali berani mengaku-aku,
Mendapat laknat yang demikian itu anakku,
Artinya, seseorang berhak berkata,
Apabila sudah mengetahui dengan nyata.

Pada 25

Meloke ujar iku, 
yen wus ilang sumelang ing kalbu,  
ersu kandel kumandel ngandel mring takdir, 
iku den awas den emut, 
den memet yen arsa momot.

Artinya
Menghayati pelajaran ini,
Bila sudah hilang keragu-raguan hati,
Hanya percaya dengan sungguh-sungguh kepada takdir,
Itu harap diwaspadai, diingat,dicermati
Bila ingin menguasai seluruhnya.


Pada 26
Pamoring ujar iku, 
kudu santosa ing budi teguh, 
sarta sabar tawekal legaweng ati, 
trima lila ambeh sadu, 
weruh wekasing dumados.

Artinya
Melaksanakan petuah itu,
Harus kokoh pada budi pekertinya teguh,
Serta sabar tawakal lapang dada,
Menerima dan ikhlas apa adanya,
Mengerti kepercayaan yang terjadi.



Pada 27
Sabarang tindak-tanduk, 
tumindake lan sakadaripun, 
den ngaksama kasisipaning  ersua, 
sumimpanga ing laku dur,  
ersuasiv budi kang ngrodon.

Artinya
Segala perbuatan,
Dilakukan apa adanya, 
lalu minta maaf atas kesalahan  ersua,
Menjauhlah dari perbuatan tercela,
(dan) watak angkara yang besar.


Pada 28
Dadya wruh iya dudu, 
yeku minangka pandaming kalbu,  
ersua buka ing kijab bullah agaib, 
sesengkeran kang sinerung, 
dumunung telenging batos.

Artinya
Sehingga tahu baik dan buruk,
Demikian itu sebagai ketetapan hati,
Yang membuka penghalang/tabir  antara ersua dan Tuhan,
Tersimpan dalam rahasia,
Terletak di dalam batin.


Pada 29
Rasaning urip iku 
krana momor pamoring sawujud, 
wujuddullah sumrambah ngalam sakalir, 
lir manis kalawan madu, 
endi arane ing kono.

Artinya
Rasa hidup itu,
Dengan cara manunggal dalam satu wujud,
Wujud Tuhan meliputi alam semesta,
bagaikan rasa manis dengan madu.,
Begitulah ungkapannya.


Pada 30
Endi manis endi madu, 
yen wis bisa nuksmeng pasang semu, 
pasamaoning hebing kang Maha Suci, 
kasikep ing tyas kacakup, 
kasat mata lair batos.

Artinya
Mana manis mana madu,
Apabila sudah bisa menghayati gambaran itu,
Bagaimana pengertian sabda Tuhan,
Hendaklah digenggam di dalam hati, 
Sudah jelas dipahami secara lahir dan batin.


Pada 31
Ing batin tan keliru, 
kedhap kilap liniling ing kalbu, 
kang minangka colok celaking Hyang Widi, 
widadaning budi sadu, 
pandak panduking liru nggon.

Artinya
Dalam batin tak keliru, 
Segala cahaya indah dicermati dalam hati,
Yang menjadi petunjuk dalam memahami hakekat Tuhan, Selamatnya karena budi (bebuden)  yang jujur (hilang nafsu), Agar dapat merasuk beralih “tempat”.


Pada 32
Nggonira mrih tulus, 
kalaksitaning reh kang rinuruh, 
ngayanira mrih wikal warananing gaib, 
paranta lamun tan weruh, 
sasmita jatining endhog.

Artinya
Agar usahamu berhasil,
Dapat menemukan apa yang dicari, 
Upayamu agar dapat melepas penghalang kegaiban, 
Apabila kamu tidak paham maka lihatlah,
Tentang bagaimana terjadinya telur.


Pada 33
Putih lan kuningpun, 
lamun arsa titah teka mangsul, 
dene nora mantra-mantra yen ing lair, 
bisa aliru wujud, 
kadadeyane ing kono.

Artinya
Putih dan kuningnya, 
Bila akan mewujud (menetas), 
Wujud datang berganti, 
Tak disangka-sangka bila kelahirannya,
Dapat berganti wujud,
Kejadiannya di situ.


Pada 34

Istingarah tan metu, 
lawan istingarah tan lumebu, 
dene ing njro wekasane dadi njawi, 
raksana kang tuwajuh, 
aja kongsi kabasturon.

Artinya
Dipastikan tidak keluar,
Juga tidak masuk, 
Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di luar, 
Rasakan sunguh-sungguh, 
Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami.



Pada 35
Karana yen kebanjur, 
kajantaka tumekeng  ersua, 
tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi, 
dadi wong ina tan wruh, 
dheweke den anggep dhayoh.

Artinya
Karena jika terlanjur,
Kajantaka tumekeng  ersua, 
Tanpa tuwas kalau sia-sia dalam kejadian,
Jadi orang hina tapi mengerti,
Dia di anggap dhayoh

 
Sumber : 
Gandung Widaryatmo,dkk.2014.Prigel Basa Jawa kanggo SMA/SMK/MA Kelas XI.Jakarta.Erlangga.
https://synaoo.blogspot.co.id/2017/06/tembang-gambuh-pengertene-tembang.html

23 komentar:

  1. Menapa bedanipun tembang macapat lan pupuh?

    BalasHapus
    Balasan
    1. Pupuh menika kumpulan tembang sak jenis. Dados setunggal pupuh isinipun saged 2 pada, 3 pada lsp. Ananing wonten ugi ingkang setunggal pupuh namung 1 pada. Gumanting miturut penganggitipun.

      Hapus
  2. Pitutur luhur Pupuh gambuh pada 8?

    BalasHapus
  3. Potitur Pupuh gambuh pada 2 dan 3?

    BalasHapus
  4. Maf ini materinya salah kalu beri materi yang
    Benar dong dan jelas ini gak jelas banget !!!!!!!!!!!!!!!!¿¿¿¿¿¿¿¿¿¿¿¿?????????????????????????

    BalasHapus
    Balasan
    1. yang sopan kalo komentar, udah dikasi materi bukannya terimakasih malah marah marah. kalo mau koreksi minimal dikasi tau salahnya di mana terus dibenerin

      Hapus
  5. Apa pengertian serat wedhatama

    BalasHapus

Pariwara/Iklan Bageyan 1

Wara-wara Wara-wara utawa pengumuman yaiku salah sawijining wujud pawarta/layang/nawala (surat) kang katujokake marang umum. Wara-wara iku ...